XXI wiek to era ekologii uwzględniająca nie tylko ochronę i kształtowanie środowiska przyrodniczego, ale proponująca również m.in. zdrową, tanią żywność dla zwiększającej się na świecie liczby ludności. Rozwiązaniem problemu żywności w dzisiejszych czasach jest rolnictwo ekologiczne – sieć gospodarstw ekologicznych – stosujące środki naturalne, bazujące na znajomości praw przyrody i filozofii zrównoważonego rozwoju, zgodne z zasadami ekonomii i gospodarki. Wzrastający popyt na żywność ekologiczną i coraz bardziej widoczne działania konkurencyjne na rynku europejskim wymuszają pilne i skuteczne kontrolowane działania w obszarze rolnictwa ekologicznego w Polsce.

Na wsi żyje 38% mieszkańców kraju, a w rolnictwie pracuje ponad 4 miliony osób. Jednakże wytwarzają oni zaledwie 5% produktu krajowego brutto (PKB). Tak więc efektywność ekonomiczna rolnictwa jest pięciokrotnie niższa od średniej w gospodarce narodowej i sześć do siedmiu razy niż w pozostałych, pozarolniczych działach gospodarki. Składa się na to zarówno niekorzystna relacja cen i niska opłacalność produkcji rolniczej, jak też rozdrobnienie dominującego u nas sektora chłopskiego i występujące w nim przerosty zatrudnienia czy wręcz ukrytego bezrobocia [1, 2].
Przebudowa rolnictwa chłopskiego jest konieczna ze względu na anachroniczną postać znacznej jego części, nieprzystającej ani do nowoczesnej gospodarki, ani do standardów Unii Europejskiej (UE). Rolnictwo to w minionym okresie wprawdzie skutecznie oparło się kolektywizacji, ale ówczesny system polityczny i gospodarczy zatrzymał na blisko pół wieku naturalny bieg jego przeobrażeń. Zapóźnienie to trzeba teraz nadrobić. Rolnictwo, zmniejszając swój udział tak w zatrudnieniu, jak i w PKB, wchodzi zarazem coraz pełniej w społeczny podział pracy.
Jednego rolnika wspomaga pośrednio coraz większa liczba pracowników przemysłu i usług, przyczyniając się do wzrostu produktywności rolnictwa i do jego przekształcenia w jeden ze składników agrobiznesu. Jednakże pomimo znacznego postępu, nie nadąża ono za pozostałymi działami gospodarki, gdzie wzrost wydajności pracy jest jeszcze szybszy. Gdyby było inaczej, udział rolnictwa w wytworzonym dochodzie narodowym nie byłby niższy od udziału w zatrudnieniu, jak to jest wszędzie z Europą Zachodnią włącznie [3]. Przyczyna leży w specyfice rolnictwa, gdzie obrót kapitałem jest ograniczony cyklem rozwojowym roślin i zwierząt. Sytuację rolnictwa cechuje więc notoryczny dysparytet dochodowy i jest to główny problem, z jakim zmaga się polityka rolna krajów rozwiniętych.
Zagrożenia ekologiczne wymuszają także rewizję dotychczasowych zasad organizacji społeczeństwa oraz powodują potrzebę wprowadzenia nowych sposobów sterowania gospodarką. Intensyfikacja rolnictwa, mechanizacja, chemizacja prowadzi do degradacji środowiska, szczególnie wtedy, gdy stosuje się ją bez uwzględnienia praw biologicznych i ekologicznych. Dlatego dewizą obecnych czasów staje się rolnictwo ekologiczne. Jest to taki system gospodarowania, który aktywizując przyrodnicze mechanizmy produkcyjne poprzez stosowanie środków naturalnych, nieprzetworzonych technologicznie, zapewnia trwałą żyzność gleby i zdrowotność zwierząt oraz wysoką jakość biologiczną produktów rolniczych. Jest to system zrównoważony pod względem ekologicznym i społecznym: nie obciąża środowiska, jest w dużym stopniu niezależny od nakładów zewnętrznych, umożliwia zachowanie oraz rozwój wsi i rolnictwa jako kategorii społecznych i kulturowych [4].
Zasadnicza różnica między rolnictwem technologicznym (konwencjonalnym) i ekologicznym polega na odmiennym traktowaniu układu gleba – rośliny – zwierzęta. W rolnictwie ekologicznym występuje integracja, harmonia i stymulacja procesów życiowych, wykorzystywanych do produkcji żywności. Podstawą jest sposób postępowania agrotechnicznego wynikający ze zrozumienia produkcji rolnej oraz z przewidywania przyrodniczych i społecznych konsekwencji działań rolnika. Gospodarstwo rolne traktowane jest jako podstawowa jednostka ekologiczna sterowana przez człowieka. W rolnictwie ekologicznym wyklucza się stosowanie syntetycznych nawozów mineralnych, pestycydów, regulatorów wzrostu, syntetycznych dodatków paszowych oraz roślin i zwierząt transgenicznych. Rolnictwo to charakteryzuje się produkcją w cyklu zamkniętym: gleba – rośliny – zwierzęta, przy zachowaniu dużej samowystarczalności. Traktowane jest bardziej jako sposób życia w symbiozie z przyrodą aniżeli system produkcji. Cele ekologiczne dominują nad ekonomicznymi [5]. Produkcja żywności w systemie ekologicznym zapewnia ochronę środowiska i dostarcza wysokiej jakości produktów żywnościowych. W rolnictwie technologicznym (przemysłowym) złożoność procesów życiowych jest zredukowana do praw mechaniki i chemii, natomiast w ekologicznym – jest on postrzegany jako samoregulujący się układ biologiczny, którego podstawą jest gleba.
Gleba jest stale pozbawiana związków pokarmowych przez zbiór i wywóz plonów. Rolę przywracania żyzności glebie przejmuje od naturalnej roślinności nawożenie naturalne i sztuczne. Gleba może być również użyźniania przez właściwy płodozmian, w którym co parę lat pojawiają się rośliny wzbogacające glebę w związki mineralne i próchnicę (np. motylkowe). Efekt działalności rolniczej zależy od urodzajności gleby i prawidłowości kultury agrotechnicznej. Znaczna rola i specyficzny charakter produkcji rolniczej wymagają takiego gospodarowania, aby nie została zachwiana równowaga ekologiczna.
Istotna jest również nieszkodliwa dla środowiska i energooszczędna produkcja pełnowartościowych fizjologicznie płodów. Charakterystycznymi wyróżnikami rolnictwa ekologicznego jest całkowita i bezwzględna rezygnacja z pestycydów i herbicydów, poleganie głównie lub wyłącznie na naturalnych nawozach organicznych. Powstało ono jako reakcja na coraz silniejsze skażenie żywności domieszkami wszelkiej chemii stosowanej w rolnictwie. Zdrową żywność można wytwarzać tylko w czystym powietrzu, na czystej glebie i nad czystą wodą. W rolnictwie ekologicznym szkodniki zwalcza się za pomocą wywarów z różnych roślin. Chwasty usuwa się mechanicznie. Wykorzystuje się bardzo szeroko zjawiska alelopatii, kunsztownie dobierając porządek zmianowania, a także przez uprawę grządek czy szpalerów roślin „obronnych” między właściwymi roślinami uprawnymi.
Niektóre silnie aromatyczne rośliny hamują rozwój chwastów w swoim sąsiedztwie, a także odstraszają owady. Rzędy takich roślin między uprawami służą zamiast herbicydów i pestycydów. Metody takie mają jednak wadę: łatwo je zastosować w ogródku przy domu na własny użytek, znacznie trudniej – na hektarach pól przy produkcji na rynek. Jako nawozu w rolnictwie ekologicznym używa się obornika oraz najróżnorodniejszych odmian kompostu.
Rolnictwo ekologiczne to nie tylko produkcja kwalifikowanej żywności, ale także szeroko rozumiana odpowiedzialność za środowisko. Oprócz dbałości o żyzność gleby do zadań rolnika należy również kształtowanie i pielęgnacja krajobrazu rolniczego, na który składają się zarówno pola i łąki, jak i zadrzewienia śródpolne, pas zadrzewień ochronnych, miedze. Te miejsca bytowania różnorodnych gatunków roślin i zwierząt pełnią funkcję buforów biologicznych w środowisku: zmniejszają ryzyko inwazji chorób i szkodników, utrzymują większą wilgotność w przyległym obszarze, ograniczają prędkość wiatru, przeciwdziałają erozji i przywracają harmonię w krajobrazie. Dużą wagę przywiązuje się też do utrzymania tzw. małej retencji: stawów, sadzawek, glinianek, „oczek” wodnych – wpływających na stosunki wodne w całej agrocenozie. Różnorodność biologiczna przybliża stan równowagi w środowisku produkcji rolniczej. Dewizą rolnictwa ekologicznego jest zapobieganie zamiast zwalczania, czyli przeciwdziałanie masowemu występowaniu chorób i szkodników właśnie przez stwarzanie równowagi biologicznej w środowisku. Temu celowi podporządkowane są wszystkie działania rolnika ujęte w kryteriach gospodarstwa.
Rolnictwo ekologiczne stanowi najnowocześniejszą i najlepszą pod względem biologicznym formę rolnictwa (bazującą na znajomości praw przyrody), przeciwwagę rolnictwa przemysłowego. To dewiza i nadzieja XXI wieku: zapewnienie właściwej egzystencji ludzi, zwierząt i roślin, zdrowia i życia wszystkich. Stosowanie metod ekologicznych przyczyni się do optymalnej produkcji żywności przy minimum negatywnych oddziaływań na środowisko przyrodnicze [4].
W dobie dzisiejszej cywilizacji i postępu, ciągłego pośpiechu i hałasu, coraz więcej osób pragnie ciszy i odpoczynku, ucieczki od miasta i dlatego w ostatnim czasie niezwykle popularna stała się turystyka wiejska, a szczególnie agroturystyka. Stanowi ona element aktywizacji zawodowej wsi. Może być szansą rozwoju dla gospodarstw o małym obszarze, nieprodukujących na rynek lub sprzedających sporadycznie uzyskiwane nadwyżki. Tego typu gospodarstwa zlokalizowane są w regionach Polski charakteryzujących się dosyć korzystnymi, jeśli chodzi o rozwój turystyki, walorami krajobrazowo-geograficznymi. Agroturystyka jest najbardziej realną formą działalności pozarolniczej, jaką realizować można dziś na wsi. Wszelkie atrakcje, szeroki asortyment usług agroturystycznych przyciągają chętnych turystów. Każdy oczekuje tam odpoczynku, życia w zgodzie z naturą, a przede wszystkim przestrzeni bez zagrożeń ekologicznych.
Wciąż przybywa gospodarstw oraz powierzchni pod uprawy ekologiczne. Przyczyniło się do tego m.in. wspieranie finansowe rozwoju rolnictwa ekologicznego przez rządy oraz wzrastający popyt na zdrową żywność.
Przełomowym momentem w rozwoju rolnictwa ekologicznego i podaży produktów ekologicznych w krajach UE było wprowadzenie regulacji prawnych w tym zakresie. Odzwierciedleniem wagi wprowadzonych uregulowań był prawie pięciokrotny wzrost powierzchni upraw ekologicznych z około 70 tys. ha w 1993 roku do ponad 4,4 mln ha w roku 2001 (Włochy, Francja, Niemcy, Wielka Brytania i Hiszpania) [5].
Produkcja ekologiczna stanowi ułamek procenta w polskich gospodarstwach i na użytkach rolnych.
Rynek produktów ekorolnictwa należy aktualnie do najbardziej dynamicznie rozwijających się sektorów rynku produktów żywnościowych w krajach UE. Szacuje się, że udział żywności ekologicznej wzrastał tam w ostatnich latach średnio o około 25% rocznie i obecnie wynosi od ułamka do kilkunastu procent zależnie od rodzaju produktu. Zainteresowanie przestawieniem gospodarstwa na ekologiczne metody produkcji wzrosło i należy się spodziewać, że podobnie jak w krajach UE również w Polsce nastąpi znaczący wzrost podaży produktów rolnictwa ekologicznego.
Nadal jednak czynnikiem ograniczającym rozwój krajowego rynku produktów rolnictwa ekologicznego jest zbyt mała liczba gospodarstw i niska powierzchnia upraw ekorolniczych oraz znaczne rozproszenie gospodarstw, co nie sprzyja zarówno rozwojowi przetwórstwa, jak i różnorodnych ścieżek dystrybucji, a także małe zainteresowanie tym rolnictwem wśród polskich rolników.
W niektórych krajach UE odsetek osób dokonujących zakupów żywności ekologicznej wynosi 80%. W Polsce, gdzie w zasadzie każdy producent może, jak wskazują kontrole Państwowej Inspekcji Handlowej, oznakować swój produkt w sposób sugerujący, że wyprodukowano go „metodami ekologicznymi”, konsumenci są zdezorientowani i nie są w stanie odróżnić żywności ekologicznej od innych produktów żywnościowych.
W sytuacji wzrastającej liczby gospodarstw ekologicznych w naszym kraju konieczne jest nie tylko usprawnienie dystrybucji, ale przede wszystkim stymulowanie popytu na żywność ekorolniczą poprzez działania promocyjne i reklamę [6-8], w tym szeroko rozumianą edukację konsumentów. Działaniom tym powinien towarzyszyć rozwój przetwórstwa surowców ekologicznych.
Wobec znaczącego popytu na żywność ekorolniczą i wzrastającej konkurencji na rynku europejskim, celowe wydaje się budowanie krajowego rynku produktów ekorolniczych, co z kolei wymaga, podobnie jak w innych krajach Europy, podjęcia działań stymulujących przestawienie na ekologiczne metody produkcji wśród producentów, rozwój przetwórstwa i promocję żywności ekorolniczej. Początek XXI wieku musi być okresem pilnego tworzenia kontrolowanych gospodarstw ekologicznych w Polsce.

Wiesław Koźlak, Anna Klepańska